همه چیز از وقتی شروع شد که بانوی ارشد فتحعلی شاه، یک مهمانی ترتیب داد و از «الیزابت مک نیل»، همسر «جان مک نیل»، دعوت کرد که در این مهمانی حضور داشته باشد. الیزابت همسر فرستاده بریتانیا به ایران بود که در سال 1827 به دربار فتحعلی شاه آمده بود تا فصل جدیدی از روابط ایران با اروپا آغاز شود...

همه چیز از وقتی شروع شد که بانوی ارشد فتحعلی شاه، یک مهمانی ترتیب داد و از «الیزابت مک نیل»، همسر «جان مک نیل»، دعوت کرد که در این مهمانی حضور داشته باشد. الیزابت همسر فرستاده بریتانیا به ایران بود که در سال 1827 به دربار فتحعلی شاه آمده بود تا فصل جدیدی از روابط ایران با اروپا آغاز شود.

الیزابت مک نیل، قصد کرد لباس ساتن سپید، تزئین شده با چین‌های توری و همچنین ردای قرمز ابریشمی بر تن کند. لباس او در تضاد با لباس‌ها و جواهرات با شکوه و پر زرق و برق خانم‌های درباری بود. اما همین لباس ساده چشم بانوی اول دربار ایران را گرفت و نقطه شروعی شد بر تغییر لباس زنان دربار قاجار.

بعد‌ها در سال 1850، «لیدی شیل» با «ملک جهان» مادر ناصرالدین شاه دیدار کرد. او شرحی شگرف از لباس‌های دربار نوشت و در یادداشت‌هایش آورد که چقدر لباس‌های ساده اروپایی‌اش خانم‌های قجری را همزمان مجذوب و متحیر کرده بود.

لباس‌های اروپایی در قاجار

جنیفر اسکارس متصدی پیشین فرهنگ خاورمیانه در موزه ملی اسکاتلند، چندی پیش در گفت‌وگو با «تاریخ ایرانی» درباره تاثیر مد اروپا بر زنان دربار قاجار صحبت کرده بود. او می گوید که چهارمین شاه قاجار و دخترش مهم ترین نقش را در دگرگونی لباس خانم‌های درباری داشته اند. ناصرالدین شاه بر شکل و اندازه دامن‌ها تاثیر گذاشته و تاج‌اللطنه در شب نامزدی و مهمانی عروسی‌اش، همراه با لباسی از ابریشم صورتی با ساتن سفید، توری به سبک عروس‌های اروپایی به سر داشته است.

به گفته این محقق، برخورد زدیک با مد اروپا به اوایل قرن نوزدهم می‌رسد، زمانی که شاهان قاجار به دنبال توسعه روابط دیپلماتیک با قدرت‌های اروپایی، درباری رسمی در تهران ایجاد کردد. پیش از دوره قاجار اطلاع از لباس‌های اروپایی در میان زنان ایرانی محدود بود. عمده اروپائیان - دیپلمات‌ها، سربازان، تاجران- که به اصفهان پایتخت صفویان سر می‌زدند مرد بودند.

طبیعتا آن‌ها جامه اروپایی بر تن داشتند اما زمانی که لازم بود لباس ایرانیان را می‌پذیرفتند. جامه زنان اروپایی از طریق تصاویر وارداتی از زیبایی‌های مد روز شناخته می‌شد. تصاویری که همزمان توسط هنرمندان ایرانی که تخصصشان در نقاشی از چهره برای آلبوم مشتری‌هایشان بود گرته‌برداری می‌شد.

اولین طراح مد ایرانی- اروپایی

مد روز در سبک اروپایی اواخر دوره قاجار به ایران آمد. در زمان سلطنت ناصرالدین شاه به واسطه نفوذ دخترش تاج‌السلطنه که تحصیل‌کرده بود و از آزادی زنان ایرانی پشتیبانی می‌کرد، این مساله تسهیل شد. به طوری که می توان تاج السلطنه را اولین طراح مد لباس های ایرانی- اروپایی دانست. او در خاطراتش از لباس‌هایی سخن به میان آورد که در سبک و رنگ‌های روشن تجلی اروپایی‌ها بود. همچنین حدود سال 1900 با لباس اروپایی تنگ چسبان پارچه‌ای و گیسوان پوشانده نشده‌اش مدل نقاشی شد.

لباس زنان دربار، اوایل ترکیبی از نیم تنه (ژاکت)‌های تنگ با آستین‌های بلند با شلواری که به شکل زنگوله تا زانو‌ها می‌رسید، همه ساخته شده از پارچه زربفت ابریشمی و مخمل بود. یک شال معمولا صورت را در بر می‌گرفت و زیر چانه گره زده می‌شد. بسته به وضعیت پوشنده لباس مقدار زیادی از جواهرات آویخته می‌شد.

تغییرات در لباس‌های سنتی بصورت تدریجی از اواسط قرن نوزدهم شکل گرفت و شامل شلوارهای کوتاه‌تر، و دامن‌هایی در اندازه و ضخامت مختلف بود که روی شلوارهای تنگ یا جوراب‌های نازک پوشیده می‌شد. معرفی جامه اروپایی به زنان دربار تدریجی بود و از اواخر قرن نوزدهم شروع شد که شامل انطباق با سبک سنتی است.

برای نمونه کت‌ها با دکمه بسته شدند و خط یقه V شکل داشتند. لباس‌های بلند با کمر تنگ و دامن‌های زخیم که زیر کت پوشیده می‌شد. شنل‌ها روی کت پوشیده می‌شد و برخی مواقع رداهای طرح اروپایی به جای چادر در لباس‌های بیرون از خانه استفاده می‌شد.

اشتیاق ناصرالدین شاه به مد

ناصرالدین شاه فعالانه پوشیدن لباس‌های اروپایی را تشویق می‌کرد. دخترش تاج‌السلطنه نوشته است که ناصرالدین شاه به او - زمانی که هنوز بچه بوده - امر می‌کرده است که لباس‌های اروپایی ترجیحا صورتی و سفید بپوشد.

بعد‌ها لباس‌هایی که وی در نامزدی و مهمانی‌های عروسی‌اش پوشید ساخته شده از ابریشم صورتی با ساتن سفید بود که با تور سر به سبک عروس‌های اروپایی کامل می‌شد. او به حمایت از پذیرفته شدن لباس‌های کاملا اروپایی در سال 1900 ادامه داد. همچنین عکس‌هایی از زنان درباری در لباس‌هایی برازنده با خط یقه دکولته (یقه باز) به سبک فرانسوی دهه 1870 موجود است.

اندازه دامن‌ها در لباس سنتی متفاوت بود تا آنکه در دهه 1860 کوتاه و خیلی ضخیم شدند. احتمال دارد ناصرالدین شاه بر شکل و اندازه این دامن‌ها تاثیر گذاشته باشد. در جریان اولین دیدار وی از اروپا در سال 1873 وی دامن‌های رقصندگان باله در پاریس را تحسین و در بازگشت آن مدل را به زنان دربار معرفی کرد.

مدپوش ترین زنان قاجاری

تاثیرگذار‌ترین پیش‌قراولان مد در میان زنان دربار قجر به طور مستقیم دارای خویشاوندی با شاه بودند، بنابراین در بالا‌ترین جایگاه اجتماعی بودند. ملک جهان مادر ناصرالدین شاه لباس‌های سنتی با زیبایی والایی می‌پوشید و مرغوب‌ترین ابریشم و مخمل را برای نیم تنه و شلوار‌ها انتخاب می‌کرد. شالی از مروارید و الماس سر می‌کرد، در عین اینکه تعداد زیادی دستبند و گردن‌بند، بازو و گردنش را می‌پوشاند. بعد‌ها، دختر ناصرالدین شاه، تاج‌السلطنه بسیار مد فرانسوی را تحسین کرد و لباس‌های مد روز اروپایی اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم را بر تن کرد.

واکنش به این تغییرات تا حد زیادی بسته به رویکرد شوهران نسبت به تحصیلات زنان و آداب اروپایی متفاوت بود. مردان محافظه‌کار دگرگونی در لباس‌ها را می‌توانستند بپذیرند اما به اصرار به زنان برای ماندن در خانه و دنبال نکردن حرفه ادامه می‌دادند. تاج‌السلطنه که از امتیاز ثروت و نفوذ برخوردار بود، بی‌وقفه با شوهرش مخالفت می‌کرد، آن چنان که لباس اروپایی را به عنوان نشانه رهایی بر تن می‌کرد و برای آزادی زنان ایرانی کار می‌کرد.

سرخاب سفیدآب

بعد از آن، آرایش ها تغییر کرد تا با لباس محلی گران‌بهای زنان دربار همسانی بیشتری به وجود بیاید. لوازم آرایش آن دوران از محصولات طبیعی بودند که می‌توانستند در خانه ترکیب شوند یا از بازار خریداری شود. ایده آل آرایش در آن روزها، صورتی صاف و سفید بود که با لب‌ها و گونه‌های سرخ، چشمان و ابروهای تیره معلوم شود.

صورت با ماسکی از لایه‌های پودر که برخی مواقع به رنگ سرب بود پوشیده می‌شد. گونه‌ها با پودر رژ هماتیت قرمز یا قرمز مرمری که همچنین برای لب‌ها نیز استفاده می‌شد، رنگی می‌شدند. چشمان به شدت با سرمه یا کحل که از پودر توتیا ساخته می‌شد طراحی می‌شد. ابرو‌ها به شکل حلال ماه برداشته می‌شد و با ضخامت زیاد به رنگ نیلی جدا از هم یا بهم پیوسته به شکل منحنی ادامه می‌یافت. خال زیبای سیاهی در کنج لب گذاشته می‌شد. همچنین طرح ریز برگ و گل میان ابرو‌ها، روی چانه یا گردن نقاشی یا خال‌کوبی می‌شد.

حنای سرخ برای رنگ کردن پنجه دست و کف پا و همچنین رنگ کردن ناخن‌های دست و پا استفاده می‌شد. دستورالعملی هم برای لوسیون مراقبت از پوست وجود داشت، حاوی خیار برای رنگ صورت و هلو برای نرمی و رطوبت پوست.

آرایش مو هنری خانگی بود که استادانه و زمان‌بر بود. موی بلند مشکی انبوه خوشایند بود و در چند رشته تا کمر زنان بافته می‌شد. گیسو در جلو صورت گسسته و حلقه حلقه بود. موهای بافته می‌توانست با جواهر و روبان تزئین شود. حنا در هر دو مدل استفاده می‌شد و مو را رنگ می‌کرد.

آگاهی از لوازم آرایش مد روز اروپا در میان زنان دربار محدود بود و از این رو محصولات به راحتی در دسترس نبود. تعداد اندکی از زنان بودند که با محصولات سنتی وداع گفتند. اینجا نیز باز دوباره تاج‌السلطنه پیشگام شد و حدود سال 1900 مد اروپا را به کار گرفت. پرتره وی در لباس اروپایی نشان می‌دهد که او همچنین از آرایش غلیظ حذر کرده و مدل موی ساده‌ای دارد.

گرچه لوازم آرایش اروپایی به طور گسترده‌ای جایگزین لوازم سنتی شد اما برخی از آنان همچنان مورد استفاده قرار گرفت - مانند حنا برای حالت و رنگ‌دهی به مو.

مدل مو در طی دهه 1920 و 1930 از بافتنی‌های استادانه به آرایش سبک اروپای معاصر تغییر پیدا کرد. سالن‌های آرایش مو در تهران و کلان شهر‌ها باز شد چرا که مدل‌های جدید احتیاج به توانایی و آموزش حرفه‌ای داشتند که برای مشتری‌های گران قیمت خصوصی نیز کار می‌کردند.